Diz dört ana unsurdan oluşmaktadır. Bunlar; kemikler, kıkırdak, bağlar ve tendonlardır. Diz eklemi kaval kemiği, uyluk kemiği ve diz kapağı olmak üzere üç kemiğin birleştiği yerdir. Diz kapağı bu yapının önünde koruma sağlamak için konumlanmıştır. Dizin içerisinde bu yapıyı birbirine adeta bir halat gibi bağlayan dört adet ana bağ bulunmaktadır. Bunlar ön ve arka çapraz bağlar ile yan bağlardır. Ön ve arka ana bağlar, dizin içinde bir çarpı işareti (X) yaparak çapraz şekilde birbirini çaprazlar. Dizin ileri geri hareketleri çapraz bağlar vasıtası ile kontrol edilir.
Diz eklemini dengede tutmayı sağlayan en önemli bağlardan biri de ön çapraz bağlardır. Özellikle ani durma ve yön değiştirme gibi kıvraklık ve sıçrama gerektiren hareketlerin çokça yapıldığı spor dalları ile uğraşan kişilerde ön çapraz bağ yaralanmaları sıklıkla görülür. Arka çapraz bağ, ön çapraz bağın iki katı kadar kalınlığa sahip olması dolayısıyla spor aktivitelerine bağlantılı olarak yaralanması pek mümkün değildir. Arka çapraz bağ yaralanmalarına daha çok trafik kazası gibi ciddi hasar ve incinmelerin olduğu durumlarda karşılaşılmaktadır. Yan bağ yaralanmalarına ise daha çok kayak sporu ile ilgilenen bireylerde rastlanılmaktadır.
Çapraz Bağ Yaralanmalarının Derecelendirmesi
Ön çapraz bağda oluşan yaralanmaların yarıya yakını, eklem kıkırdağı veya diğer bağlara verilen hasar sonucu meydana gelir. Zarar gören bağlar "burkulma" olarak kabul edilir ve burkulmanın ciddiyet ölçeğine göre çapraz bağ yaralanmasının derecelendirilmesi yapılır.
- Birinci Derece: Bağda hafif hasar görülür, bağ hafifçe gerilmiştir.
- İkinci Derece: Genellikle bağda kısmi yırtık olarak isimlendirilir.
- Üçüncü derece: Bağın tamamen yırtılmasıdır. Bağ iki parçaya bölünmüştür.
Kısmi yırtılmalar, ön çapraz bağ yaralanmalarında çok nadir görülmektedir. Daha çok ön çapraz bağ yaralanmaları tam veya tama yakın yırtılmalar şeklinde meydana gelmektedir.
Çapraz Bağ Yaralanmalarının Sebepleri
Çapraz bağ yaralanmaları için temel neden, ayak sabit durumda iken diz veya bacağın burkulmasına sebep olabilecek bir etkinin olmasıdır. Genellikle sporcunun kendi kendine yaptığı ani hareketler sonucu olmaktadır. Ön çapraz bağ birkaç şekilde yaralanabilir:
- Hızla yön değiştirmek için yapılan manevralar,
- Ani bir şekilde durmak,
- Koşarken yavaşlama,
- Yüksek bir yerden atlarken yapılan hatalı iniş,
- Doğrudan dize alınan darbe,
- Trafik kazasına maruz kalma,
- Futbol, basketbol gibi oyunlarda doğrudan temas veya güçlü çarpışma.
Yapılan birkaç araştırmada, ön çapraz bağ yaralanma oranının kadın sporcularda erkek sporculara nazaran daha fazla olduğu gözlemlenmiştir. Bunun sebebinin fiziksel kondisyon ve kas kuvveti farklılıklarından kaynaklandığı düşünülmektedir. Spor esnasında meydan gelen çapraz bağ yaralanmaları çoğu kez bireysel yapılan hareketlerden kaynaklanmaktadır. İkili mücadelenin yoğun olduğu spor aktivitelerinde mücadeleden dolayı yaralanmalar daha az olarak karşımıza çıkmaktadır.
Çapraz Bağ Yaralanmalarının Belirtileri
Ön çapraz bağ yaralanmaları olduğunda bir kopma sesi duyulabilir ve diz çıkma hissi uyandırır. Diğer tipik belirtiler şunları içermektedir;
- Şişlikle birlikte şiddetli ağrı başlar,
- Dizin tam olarak hareket kabiliyetinde azalma meydana gelir.
- Dizde meydana gelen iç kanama dolayısıyla morarma veya kızarıklık oluşabilir.
- Yürüme güçlüğü ve geçici aksama görülebilir.
Yaralanmayı takip eden birkaç gün veya bir hafta sonra şişlik ve ağrılar azalır. Bu süreden sonra hasta hareket kabiliyetini kısmen tekrar kazanabilir ancak bu kısmi bir iyileşmedir. Eğer hasta tekrar ani dönüş ve duruşlar gerektiren hareketleri ihtiva eden aktiviteler yapar ise hastalık daha kötü bir duruma gelecektir. Ancak hastanın yüzme, bisiklet sürme gibi ani yön değişiklikleri gerektirmeyen aktiviteler yapması mümkündür.
Çapraz Bağ Yaralanmalarında İlk müdahale
Çapraz bağ yaralanmaları klasik bir sporcu rahatsızlığıdır. Yaralanmaya maruz kalan kişide bacağın kopmuşçasına hisse sebep olur. Şiddetli ağrı ve hissizlik görüldüğünde ön çapraz bağın yaralandığı ilk olarak akla gelmelidir. Böyle bir durumda hasta diz eklemini hareket etmeyi sonlandırmalı ve hasta diz kesinlikle oynamayacak şekilde ilk yardım kuruluşuna sevk edilmelidir. Bu esnada diz bölgesine soğuk uygulama yapılması ve elastik bandaj sarımı hastayı rahatlatacaktır.
Uzman hekim muayenesi
Yaralanma öyküsünün dinlenmesinden sonra uzman hekim sağlam olan diz eklemini baz alarak fiziksel muayeneyi yapar. Çoğu zaman doktor tarafından yapılan detaylı fiziksel muayene ile bağlarda yırtık olup olmadığı anlaşılır. Her ne kadar yaralanmayı göstermese de kırık olan kemik ile ilişkilisini araştırmak için çapraz bağ yaralanmaları teşhisinde röntgen çekimi de istenebilmektedir. MR görüntüleme ise yumuşak dokuları daha iyi görüntülediği için bazı koşullarda gerekli olabilmektedir. Bununla birlikte genel olarak çapraz bağ yaralanmaları tanısı koyabilmek için MR görüntüleme gerekli değildir.
Çapraz Bağ Yaralanmalarının Tedavisi
Çapraz bağ yaralanmalarının tedavisi hastanın ihtiyaçlarına, yırtığın durumuna göre değişebilmektedir. Örneğin, profesyonel futbol oynayan bir sporcunun tekrar sağlıklı olarak sahalara dönebilmesini sağlamak için büyük bir olasılık ile cerrahi bir operasyona ihtiyaç duyulabilmektedir. Bununla birlikte daha az aktif bir yaşam süren ve yaşlı olan kimselerde ameliyata ihtiyaç duyulmadan diğer tedavi yöntemlerine başvurulmaktadır. Genel olarak hastanın yaşı ve aktivite durumu göz önüne alınarak bir tedavi yöntemi seçilmektedir.
Çapraz bağ yaralanmalarının cerrahi çözümünde kapalı yöntem ile ameliyat uygulanmaktadır. Bağın yapısının saçaklı olmasında dolayı kopan bağların birbirine cerrahi operasyon ile dikilmesi mümkün değildir. Bu yüzden yeni bir bağa ihtiyaç vardır. Yeni bağ iki şekilde elde edilmektedir. Bunlarda birincisi kişinin kendi vücudundan bağ elde edilmesi, diğeri ise kadavradan alınan bağın kullanılmasıdır. Çapraz bağ yaralanmaları hastasının kendi vücudundan elde edilen bağ, vücudun farklı yerlerinden alınabilmekle birlikte, çoğunlukla uyluk arka kas tendonları kullanılarak elde edilmektedir. Kadavra bağ daha çok tekrar eden cerrahi operasyonlarda, kişinin kendi vücudunda yeterli bağ olabilecek doku kalmamış ise kullanılmaktadır.
Hasta genelde bir gün süreyle hastanede gözetim altında tutulmaktadır. Cerrahi operasyondan sonra hasta koltuk değneği yardımıyla ayağa kalkabilmektedir. Bu aşamadan sonra diz hareketlerine başlanması oldukça önemlidir. Operasyon ile yeni yerleştirilen bağın kemiklere kaynayarak tutunması için gereken süre altı haftayı bulmaktadır. Bu süreden sonra normal yürüme mümkün olmaktadır. Yeni bağın vücuda tamamıyla adaptasyonu ve tam olarak iyileşme ise bir yıla ihtiyaç göstermektedir.
Çapraz Bağ Yaralanmaları Tedavisinde Fizik Tedavi
Genellikle fizik tedavi ile gerekli iyileşme sağlanabilmektedir. Çapraz bağ yaralanmaları sonucu oluşan şişlik azalmaya başlayınca fizik tedaviye başlanabilir. İyi bir tedavi sonucu alabilmek için fizik tedavinin iki hafta süreyle devam ettirilmesi gerekmektedir. Uzmanlar tarafından yaptırılan egzersiz programları ile diz eklemi fonksiyonunu tekrar kazanarak dizi destekleyen kaslar güçlenmektedir. Ayrıca uzman hekimler tarafından cerrahi olmayan bir tedavi seçilmişse, diz eklemini dengesizlikten korumak maksadıyla koltuk değneği veya koruyucu dizlik gibi destek kullanımı da önerilebilmektedir.
Tam bir iyileşme sağlanmak için özel bir rehabilitasyon sürecinin takip edilmesi oldukça önemlidir. Tedavi olarak ister cerrahi bir operasyon uygulansın veya uygulanmasın hastanın günlük yaşamına tam olarak dönebilmesi için fizik tedavi anahtar rol oynamaktadır. Fizik tedavi programı ile dizin gücü artmakta ve hasta eski hareket kabiliyetine tekrar kavuşmaktadır.
Hastaya cerrahi bir operasyon uygulanmış ise fizik tedavi öncelikle eklem ve çevresindeki kasların üzerine odaklanmaktadır. Bundan sonra fizik tedavi yeni bağın güçlendirilmesi yönünde programlanmaktadır. Tedavide bağ üzerindeki gerilim kademeler halinde artırılmaktadır. Tedavinin son aşamasında hastanın ihtiyacı göz önüne alınarak özel program uygulanabilmektedir.