Covid-19 Nedir?
İlk olarak 2019 yılında Çin'in Wuhan şehrinde görülen COVİD-19 hastalığı kısa süre içerisinde dünyayı etkisi altına almış ve çok fazla insanın ölümüne neden olmuştur. Etkeni bir virüs olan Covid-19, damlacık yoluyla veya direk temas yoluyla bulaşabilmektedir. Hastalığın kontrolünün zor olmasının sebebi de hastalığın kolay yollarla ve hızlı bir şekilde bulaşmasıdır. Covid-19 hastalığının etkeni SARS-COV-2, tek zincirli, segmentsiz ve Coronaviridae ailesinden olan bir RNA virüsüdür.
Virüsün çapı yaklaşık olarak 60-140 nm ve yuvarlaktır. Hücreye girişte ACE2 reseptörüne bağlanır. Covid-19 virüsünün etki etmesinde 4 önemli protein yer almaktadır. Virüsün etrafındaki S protein homotrimeri, girdiği hücreye bağlanmasını sağlar. M proteini, viriona şeklini vererek nükleokapside bağlanmasını sağlar. Ayrıca girdiği hücrede tomurcuklanarak hücreden ayrılmasını sağlar. E proteini, virüsün girdiği hücrede parçalanarak salınmasında etkilidir. N proteini ise RNA'ya bağlanmasını sağlayarak giriş yaptığı hücrenin savunma sisteminin parçalanmasını sağlar.
Koronavirüsün alfa, gama, beta ve delta olmak üzere 4 çeşidi vardır. Alfa ve beta insanları enfekte edebilirken diğerleri enfekte edememektedir. Dünyayı alarma geçiren bu virüs %88 olarak Sars'ın etkeni olan beta cinsine benzemektedir. Covid-19 her ne kadar gribe benzese de akut solunum yetmezliği sendromu ve pnömoni gibi ciddi belirtilere de yol açmaktadır. Akut solunum yetmezliği sendromu, çoklu organ yetmezliği gibi ağır seyreden hastalar olsa da bu süreci daha hafif veya orta geçiren hastalarda bulunmaktadır.
Hafif seyreden hastalarda ateş, öksürük, halsizlik, boğaz ve baş ağrısı, kas ağrısı,tad alma duyusu kaybı, ishal gibi belirtiler görülmektedir. Orta seviye hastalarda ise bu belirtilerin yanı sıra pnömoni de görülebilmektedir. Ciddi hastalarda ise takipne, ciddi solunum sıkıntısı, dispne, septik şok, çoklu organ yetmezliği gibi belirtiler gözükmektedir. Bu belirtiler Covid-19 sonrası solunum sorunu olarak devam edebilmektedir.
ARDS Nedir?
İki akciğeri de içerisine alan ve oksijen tedavilerine yanıt vermeyen akut solunum yetmezliği sendromudur. Ciddi bir iltihaplı akciğer hastalığı olan ARDS, akciğerde bulunan kılcal damarlar aracılığı ile oksijen ve karbondioksit alım-verimini sağlayan alveollerin membranını bozar. Bunun sonucunda da bağ dokusunda kalınlaşma anlamına gelen interstisyel ve ödeme neden olmaktadır. ARDS tek başına bir hastalık değildir. Başka hastalıkların tetiklediği bir sendromdur. Bu yüzden akut solunum yetmezliği sendromunu tedavi ederken önce arkasında yatan hastalığın tedavi edilmesi gerekmektedir. Bu sayede ARDS'da tedavi edilmiş olacaktır.
SARS-COV-2'nin Hücre İçine Girişi
ACE2 reseptörlerine bağlanan S proteini plazma membranı ile birleşir. ACE reseptörüne bağlandıktan sonra S proteini, virüsün hayatta kalabilmesi için önemli bir aşama olan proteolizise uğrar. ACE2 reseptörleri kalp, böbrek, bağırsak ve akciğer dokularında bulunur. Aynı zamanda virüsün girişi sırasında renin-anjiyotensin sistemini etkileyerek RAS dengesinin bozulması, iskemi, hiperkoagülabilite, ödem, solunum yetmezliği gibi durumlara yol açmaktadır.
Oluştuğu hastalığa bağlı olarak 24-48 saat içinde gelişerek haftalar boyunca sürebilmektedir.
Covid-19 Sonrası Solunum Sorunu
ARDS yani akut solunum sıkıntısı sendromuna doğru ilerleyen virüs, vücudun birçok mekanizmasına etki ederek ölüme yol açabilmektedir. SARS-COV-2 alt solunum yollarına hızlıca ulaşır ve belirtisi ateş olan viremi oluşmasına neden olur. Hangi mekanizmaya etki edebileceği tam bilinmeyen virüs, birçok mekanizmaya bağlanıp çoklu belirtiler göstererek Covid-19 sonrası solunum sorunu yapabilmektedir. ACE2 reseptörlerine bağlanan virüs renin-anjiyotensin sistemi üzerinden akciğer ödemi oluşturabilir. COVİD-19 hastalığı aynı zamanda kılcal damar bozukluğu olan mikroanjiyopati yapmaktadır ve bu sadece akciğerlerle sınırlı olmamaktadır. SARS-COV-2 virüsü akciğer tutulumu olan pnömoniye sebep olmaktadır.
ACE2 reseptörüne bağlanıp hücrede çoğalan alveoller yaygın hasara yol açarak yapısını bozmaktadır. Ayrıca makrofaj aktivasyon sendromuna da neden olabilmektedir. Aşırı salınım ile alveol epitel dokusunda hasara ve kapiller doku harabiyetine neden olan sitokinler, alveol içine sıvı sızmasına yol açmaktadır. Bu da ağır bir akut solunum yetmezliği sendromuna neden olmaktadır. İltihap yüzünden kanda düşen oksijen miktarı gerekli yerlere oksijen gitmemesine neden olarak hayati risk oluşturmaktadır.
Covid-19 hastalığının önemli belirtilerinden olan solunum sıkıntısı hastalık iyileşse de çoğu hastada solunum sıkıntısı devam etmektedir. Bu hastalığı bu kadar korkunç derece getiren virüsün akciğerlere hızlı bir şekilde tutunarak hastalık sonrasında da solunum sıkıntılarına neden olmasıdır. COVİD-19 tedavisi olan hastalar tedavi aşamasında belirtileri azalsa da tedavi tamamlandıktan sonra kalıcı veya tekrarlayıcı Covid-19 sonrası solunum sorunu devam etmektedir. Hastalık döneminde hareketsizlikten kaynaklı akciğer solunum kaslarında ve diyaframda bir tembellik oluşmaktadır. Akciğer kaslarının eski haline dönmesi için ilaç harici doğru egzersiz ve nefes terapileri yapılması gereklidir.
Çoğunluk zamanımızı evde evde geçirdiğimiz, dışarıya çıktığımızda ise maske taktığımız şu dönemlerde akciğerlerimizi çalıştırmak oldukça zor olmaktadır. Bu yüzden COVİD-19 hastalığına yakalanan kişilerin akciğerlerini çalıştırması için koşu bandı üzerinde hafif yürüyüş, nefes egzersizleri, balon şişirme gibi çalışmalar yaparak kalıcı hasarı engelleyebilirler.
Covid 19 Sonrası Pulmoner Rehabilitasyon
Bilindiği üzere Covid-19 çok ciddi solunum sıkıntılarına neden olmaktadır. Bu durum kronik hastalığı olanlarda daha da risk oluşturmaktadır. Pulmoner Rehabilitasyon hem hastalık hem de hastalık sonrası geçmeyen solunum sıkıntısı çeken hastalar için hastayı doğru değerlendirme, eğitim, her hastaya özel planlama, değişen davranışları inceleme, çok fazla akut solunum sıkıntısı sendromu çeken hastaların fiziksel ve psikolojik durumlarını inceleme, iyileştirme sağlama gibi düzenli ve etkili bir tedavi sunmayı amaçlamaktadır. Bu tedaviye solunum sıkıntısı çekenler, KOAH hastaları, astım hastaları, nöromuskuler hastalar olmak üzere bu sıkıntının günlük yaşamını etkileyen, yaşam kalitesini azaltan hastalar alınabilir. Pulmoner rehabilitasyon planlaması yapılırken diyetisyen, fizyoterapist, psikolog, hemşire, konuşma terapisti gibi profesyonel kişilerden yardım alınır.
Covid 19 Sonrası Pulmoner Rehabilitasyon'un Önemi
- Solunum yolları direncini azaltmak ve düzeltmek için uygun pozisyonu sağlama, doğru öksürme yöntemlerini belirlemek
- Solunum için önemli olan diyaframı normal bir pozisyonda olmasını sağlama
- Doğru solunum sağlayarak solunum hızını arttırmak
- Covid-19 sonrası solunum sorunu için uygun bir eğitim ile daha az enerji harcayarak doğru soluma
- Uygun egzersiz yöntemi ile akciğer hasarlarını ve göğüs hareketliliğini en aza indirme
- Nefes darlığını ve solunum sıkıntısını azaltma
- Hastalığa bağlı olarak gelişen anksiyete, kaygı bozukluğu ve depresyonu azaltma
- Hastalık semptomlarını ve komplikasyonlarını azaltma
- Kişinin kendine olan güvenini yerine getirme
Covid 19 Sonrası Pulmoner Rehabilitasyon Yöntemleri
Covid-19 sonrası solunum sorunu, hastalığın tedavisinden sonra karşılaşılan bir durumdur. Pulmoner Rehabilitasyon Yöntemleri ile bu soruna çözüm bulabilirsiniz. Bu yöntemler sizi rahatlatırken bir yandan da tedavi edecektir.
1. Solunumsal Kas Eğitimi
- Dışarıdan havanın akciğere alınmasını sağlayan kaslara ve diyaframa yüksek ve düşük basınçlar vererek kasların aktive edilmesini sağlar. 10-15 dakika aralığında günde 2 kere verilen yönteme İstemli İsokoprik Hiperpne denir.
- Bir tür kas eğitimi olan İnspiratuvar Rezistif yüklenme, nefes aralarındaki zamanı kısaltarak yapılır. 15-30 dakika süresince dakika başına 10-20 nefes alımı ile yapılır.
- Eşik yükleme cihazları ile yapılan İnspiratuvar Eşik Yükleme, ağız basıncına ulaşınca nefes vermeye izin vermektedir.
2. Abdominal Egzersizler Ve Destekler
a) Abdominal güçlendirme egzersizleri: Oturma egzersizi ve kasların sinirsel dokularına elektriksel uyarıları vererek hava yolu temizliğini arttırmaktadır.
b) Abdominal kuşaklar: Bazı hastalar zayıf abdominal kaslara sahip oldukları için solunum güçlüğü çekmektedir. Bu kuşaklar da zayıf kasları geliştirmek amaçlı kullanılır. Nefes verirken zorlanılmaması için kuşaklar çok sıkı olmamalıdır.
3. Gevşeme Teknikleri
Postüral gevşeme teknikleri: Nefes darlığı ve solunum sıkıntısını azaltmak adına yapılan egzersizleri kapsar. Akciğer hastalığı olan kişiler düz ve sırtüstü pozisyonda duramazlar. Bu yüzden daha uygun pozisyonlarda durmalıdırlar.
Pulmoner Rehabilitasyon Solunum Teknikleri
Pulmoner rehabilitasyon solunum teknikleri ile doğru nefes alarak Covid-19 sonrası solunum sorunu rahatsızlığınızı tedavi edebilirsiniz.
1. Diyafragmatik Solunum
Fizyoterapist diyaframın hareketlerini hissedecek şekilde ellerini abdomen kası üzerine yerleştirir. Hastanın yavaş ve derin soluması istenerek abdomen kasının yükselmesi sağlanır. Bu 3-4 kez yapılarak kasların çalışması sağlanır.
2. İnsentif Spirometre
Mekanik bir cihaz sayesinde kasların güçlenmesi için yapılır.
3.Segmental Solunum
Solunum sıkıntısı nedeniyle az hava girişi olan segmentler için yapılır.
4. Glossofaringeal Solunum
Hastaların basınç oluşturmak amaçlı ağız çenelerini aşağı ve yukarı olmak üzere hareket ettirmeleri gereken bir yöntemdir.
5. Büzük Dudak Solunum
Hasta birkaç saniyede burundan nefes alır ve 4-6 saniyede dudaklarınızı büzerek geri verir. Bu sayede solunum sayısında azalma olurken tidal volümde artma olması beklenir. Başka hastalıkların tedavisi için de sıklıkla kullanılır.
Pulmoner Rehabilitasyon Hava Temizleme Teknikleri
Solunum almada zorluk çekmenin en temel nedeni hava yollarının temiz olmamasıdır. Pulmoner rehabilitasyon hava temizleme teknikleri ile Covid-19 sonrası solunum sorunu büyük ölçüde çözülecektir.
1. Öksürük Teknikleri
En çok ve en sık kullanılan hava temizleme yöntemidir.
a) Kontrollü Öksürük: Hastanın dik oturması istenerek glottisi kapatılır ve nefesini tutması istenir. Bu işlem karın kaslarının kasılmasını sağlayacaktır. Daha sonra glottis açılarak hızlıca nefes vermesi istenir. Nefes almadan öksürmesi sağlanır.
b) Trakeal Öksürük: Öksürüğünü kontrol edemeyenlerin öksürüğünü başlatmak için kullanılır.
c) Aktif- Asistif Öksürük: Viral kapasitesi 1500-1500 ml altına düşen hastalar için kullanılır.
2. Huffing
Kontrollü öksürüğe çok benzeyen yöntemin tek farklı glottisin açık olmasıdır. Derin bir nefes alan hastanın karın kaslarını sıkması ve nefesi ''ha, ha, ha'' diyerek dışarı atmalıdır.
3. Suction
Diğer tekniklerin yeterli olmadığı durumlarda kullanılır.
Pulmoner Sekresyon Uzaklaştırma Teknikleri
1.Postürel Drenaj
Yerçekiminin yardımı almak için hastaya uygun pozisyon verilir ve akciğerlerin temizlenmesi sağlanır.
2. Perküsyon
Solunum sıkıntısı çeken hastalar için kullanılan bu yöntem için eller kubbe şekline getirilir ve hastanın göğüs kafesine belli bir ritimde vurularak akciğerdeki bronşların rahatlaması sağlanır.
3. Vibrasyon
Perküsyondan sonra etkilenen akciğer segmentlerine 10-15 Hz frekans uygulanır.
Evde Yapabileceğiniz Nefes Egzersizleri
Covid-19 hastalığı iyileşme sağlansa bile Covid-19 sonrası solunum sorunu akciğerlerde solunum sıkıntısı yapmaktadır. Bu yüzden akciğerlerinizi aktif edebileceğiniz nefes egzersizlerini yapılması gerekmektedir.
-Dilinizin uç bölümünü ön üst dişlerinizin arkasına getirerek dik duruş pozisyonunu alın. Diliniz yardımı ile vızıldama suretiyle nefes verin. Daha sonra ağzınızı kapayın ve dörde kadar sayıp burundan nefes alın. Bu sefer yediye kadar sayın ve vızıldama suretiyle nefesinizi verin. Bu şekilde üç kez olacak şekilde tekrar edin.
-Düz bir zemine uzanın ve bir elinizi karnınıza bir elinizi göğsünüze koyun. Daha sonra derin bir nefes alın ve ellerinizden hangisinin daha önce kalktığını görün. Göğüsten alınan nefes doğru bir nefes değildir ve akciğerler kapasitenin tamamını kullanamaz. Karından yani diyaframdan alınan nefes ile akciğerlerinizin çalışması sağlanacaktır.
-Her sabah kalktığınız da ayağa kalkın ve hafifçe öne doğru eğilin. Daha sonra kollarınızı boşlukta serbest bırakıp sallanmasını sağlayın. Nefes akarak ayağa kalkın ve birkaç saniye nefesinizi tutun. Sonrasında tekrar eğilerek aynı pozisyona gelin. Her gün yapacağınız bu egzersiz sayesinde solunum sıkıntınız giderek azalacaktır.
-Her uykudan önce kendinizi rahat bir pozisyona getirerek burnunuz derin nefes alın ve beşe kadar sayın. Daha sonra burnunuzdan nefes vererek tekrar beşe kadar sayın ve bu işlemi 3 veya 4 kez tekrarlayın. Bu egzersiz sayesinde uyumadan önce solunum sıkıntınızı biraz olsun rahatlatmış olacaksınız.
Korona Hastalığı Tedavisinden Sonra Solunum Sıkıntısı Çekenlerin Tüketmesi Gereken Besinler
Covid-19 sonrası solunum sorunu, çoğu zaman ilaçlar ve rehabilitasyon ile tedavi edilirken bir yandan da takviye gıdalarla tedaviye yardımcı olunabilir.
- Vücutta karbonhidrat miktarı arttıkça akciğere daha fazla yük binmektedir. Bu yüzden elma, brokoli, havuç, fasulye, mercimek, badem, ceviz, kabak çekirdeği, patates, yerfıstığı, çilek tarzı yiyecekler çok fazla tüketilmemesi gereklidir.
- Covid-19 hastalığı kemiklerde mineral yoğunluğunu düşürmektedir. Bu yüzden diyaframı ve kemikleri güçlendirmek için magnezyum ve kalsiyum içeren besinler yememiz gereklidir. Bunlar; balık, muz, bitter çikolata, bakliyat, kepekli tahıllar, fındık gibi yiyeceklerdir.
- Enfeksiyon hastalıklarını yenmede büyük rol oynayan A vitamini, akciğerlerdeki epitel doku için de önemlidir. Bu yüzden hayvansal yiyecekler, havuç, kara lahana, portakal, mandalina, ıspanak, maydanoz, fesleğen gibi yiyecekler yenmelidir.
- Ciddi bir solunum sıkıntısı çeken hastalar kesinlikle çinko tüketmelidir. Çinko; yoğurt, susam, yulaf, nohut, mercimek, istiridye gibi yiyeceklerde bulunur. Günde 2 veya 3 porsiyon çinko alınmalıdır.
- Akciğeri güçlendirmek için gerekli olan diğer önemli maddeler ise C, E, B12 ve magnezyumdur. Bu maddeler açısından en zengin maddeler brokoli ve avokadodur.
- Sarımsak, keçiboynuzu, öksürük otu, zencefil ve tere gibi yiyeceklerde akciğerdeki iltihabı yok edip akciğeri güçlendirmektedir.
- Akciğer ve diyaframın güçlenmesi için en önemli besin özellikle sudur. Her gün bolca su içilmesi gerekmektedir.