Stereotaktik radyocerrahi (SRS) olarak da adlandırılan radyocerrahi, terapötik radyolojinin çok kesin bir uygulama şeklidir. Cerrahi kelimesini barındırsa da radyocerrahi gerçek bir ameliyatı içermez. Tam olarak işlevi kanserli dokuları cerrahi bir kesi veya opere alanı açılmadan tedavi etmek için koordinatlara odaklanmış radyasyon ışınları (gama ışınları, X ışınları veya protonlar) kullanılır.
Radyocerrahi, gerçek bir cerrahi operasyona benzer netlikte bir sonuç yaratan tek seanslık bir radyasyon tedavisi olduğu için de "cerrahi" olarak adlandırılır.
Radyocerrahi nasıl çalışır?
Radyocerrahi, diğer terapötik radyoloji türleri ile aynı mantıkla çalışır. Tümör hücrelerinin DNA'sını bozarak ya da yok ederek çoğalmalarını ve büyümelerini engeller. Tümör zaman içinde küçülmeye başlar.
Kesi olmadığı için geleneksel bir ameliyat değildir. Stereotaktik radyocerrahi, uygulama yapılacak alanı çevreleyen sağlıklı doku üzerinde minimum etki ile hedeflenen bölgeye yüksek dozda radyasyon iletmek üzere 3D görüntüleme tekniği kullanır.
Stereotaktik radyocerrahi de diğer radyasyon türlerinde olduğu gibi, tedavi edilmesi hedeflenen hücrelerin DNA'sına zarar verme maksadıyla çalışır. Etkilenen hücreler daha sonra çoğalma yeteneğini kaybeder ve bu da tümörlerin küçülmesine neden olur.
Radyocerrahi hangi bölgelere uygulanır?
Stereotaktik radyocerrahi (SRS), beyin, boyun, akciğerler, karaciğer, omurga ve vücudun diğer kısımlarındaki tümörleri tedavi etmek için hassas odaklı radyasyon ışını kullanır.
Beyin ve omurganın stereotaktik radyocerrahisi tek bir seansta tamamlanır. Vücut radyocerrahisi akciğer, karaciğer, adrenal ve diğer yumuşak doku tümörlerini tedavi etmek için de kullanılır, ancak bu bölgeler için birden fazla seans gerekebilir.
Radyocerrahi türleri nelerdir?
3 tür radyocerrahi vardır. Her tür radyocerrahi için farklı ekipman ve radyasyon kaynakları kullanır.
- Kobalt60 sistemleri (Gamma Knife)
Kobalt60 sistemleri, gama ışınları için kobaltı bir kaynak olarak kullanır. Bu tür bir sisteme Gamma Knife adı verilir. Gamma Knife aslında bir bıçak değildir. Genellikle beyindeki küçük ve orta büyüklükteki lezyonları tedavi etmek için yüksek oranda odaklanmış gama ışınları kullanılan bir radyocerrahi türüdür. Birçok gama ışını, tedavi için hedeflenen lezyona odaklanmak için birleşerek güvenli ancak çok yoğun bir radyasyon dozu oluşturur.
Gamma Knife, esas olarak beyin tümörleri veya arteriyovenöz malformasyonlar gibi beynin içindeki ve çevresindeki küçük ve orta ölçekli lezyonları tedavi etmek için kullanılır. Gamma Knife tedavisi sırasında ekipman hareket etmez.
Gamma Knife tedavisi şu adımları içerir:
— Başın yerleşimi: İşlem sırasında başın hareket etmemesi için başa kutu şeklinde bir çerçeve takılır. Böylece baş çerçevesi kafatasına sabit durur. Baş çerçevesi aynı zamanda gama ışınlarını tedavi edilen lezyonun tam konumuna odaklamak için bir destek de sağlar.
—Tümör konumu görüntüleme: Baş çerçevesi yerleştirildikten sonra, tedavi edilecek lezyonun tam konumu bir CT taraması veya MRI kullanılarak belirlenir.
—Radyasyon dozu ayarı: CT taraması veya MRI tamamlandıktan sonra radyasyon tedavisi ekibi tedavi planını netleştirir. Tüm verilerle birlikte görüntüleme taramasının sonuçları, en iyi tedaviyi belirlemek için kullanılır.
—Radyasyon tedavisi: Kafa çerçevesinin üzerine içinde yüzlerce delik bulunan bir tür özel kask yerleştirilir. Bu kaskta yer alan delikler radyasyon ışınlarının hedefe odaklanmasına yardımcı olur. Tedavi birkaç dakikadan birkaç saate kadar sürebilir. Bu süre, tedavi edilen alanın tipine ve konumuna bağlı olarak değişir. Genel olarak, bir lezyon için sadece bir tedavi seansı yeterlidir.
- Lineer akseleratör (hızlandırıcı) (LINAC) sistemleri
Lineer akseleratör (LINAC) sistemleri, büyük tümörleri veya beyin dışındaki diğer lezyonları tedavi etmek için yüksek enerjili X ışınları kullanır. Bazı yaygın LINAC sistemleri türleri arasında CyberKnife, X-Knife, Novalis ve Peacock bulunur.
LINAC sistemleri radyasyon üretmek için radyoaktif malzeme kullanmaz. Ayrıca tedavi sırasında makinenin hastanın etrafında hareket etmesiyle de Gamma Knife'tan farklıdır. Bu nedenle LINAC sistemleri, Gamma Knife'a göre daha büyük tümörleri ve daha geniş alanları tedavi edebilir. Beyin dışındaki alanlarda da LINAC sistemi kullanılabilir.
Lineer hızlandırıcı sistemler, harici ışın radyasyon tedavisi için de kullanılabilir.
LINAC sistemi tedavi adımları Gamma Knife için kullanılan tedavi adımlarıyla benzerdir.
- Proton ışın tedavisi
Proton ışın tedavisi, bir tür parçacık ışını odaklı radyasyon tedavisidir. Gama ışınları veya X ışınları gibi radyasyon ışınlarını kullanmak yerine, proton veya nötron gibi parçacıkları kullanır. Proton ışın tedavisi, en yaygın kullanılan parçacık ışın tedavisi türüdür.
Proton ışını tedavisi, küçük ve/veya düzensiz bir şekle sahip olan tümörlerin ya da lezyonların tedavisinde etkilidir. Uygulanan radyasyon dozu bu sistemlerle daha yakından kontrol edilebilir. Proton ışını, çıkardığı enerjiyi neredeyse tamamen tedavi edilecek tümör veya lezyonda biriktirecek şekilde kontrol edilebilir. Radyasyonun diğer formları, tedavi altındaki dokuya giderkenki süreçte vücut dokularına girdiğinde enerji kaybı yaşarlar.
Proton ışınının derinliği çok hassas bir şekilde kontrol edilebildiği için, tedavi edilen alanı çevreleyen normal dokulara daha az zarar verir.
Radyocerrahi öncesi hazırlık aşamaları nelerdir?
Radyocerrahi çoğunlukla ayakta hastalar için uygulanır. Ancak her ihtimal göz önünde bulundurularak işlem sonrasında dinlenmeniz gerekebileceğini de mutlaka düşünerek bu işleme gelmelisiniz. Yanınızda refakatçi olup olmayacağına da doktorunuzla birlikte önceden karar vermelisiniz.
Radyocerrahi işleminden önceki akşam, gece yarısından sonra herhangi bir şey yememeniz veya içmemeniz istenir. İşlem gününde ilaçlarınızı alıp almayacağınızı veya ilaçlarınızı işlem gününde yanınızda getirip getirmeyeceğinizi doktorunuzla önceden görüşün.
Ayrıca, aşağıda belirttiğimiz önemli ve özel durumları da doktorunuza önceden danışmalısınız:
- Diyabet hastalığınızın seviyesine göre kullandığınız ilaçların alınıp alınmayacağı, varsa insülinin kullanılıp kullanılmayacağı
- Damar içine uygulanacak kontrast maddeye veya iyodine karşı alerjinizin olup olmadığı
- Vücudunuzda kalp pili, suni kalp kapakçığı, defibrilatör, beyin anevrizması klipsi, vücuda takılabilir pompa veya kemoterapi portu, nörostimulatör (beyin pili), göz veya kulak implantları, stent bulunup bulunmadığı
- Klostrofobiniz (kapalı alan korkusu) varsa ne yapılması gerektiği
Radyocerrahi işleminde hasta neler hisseder?
Radyocerrahi işlemi hasta açısından röntgen çekilmesinden çok da farklı değildir. İşlem sırasında uygulanan X-ışınlarını görmez, hiç bir şekilde hissetmez ya da ağrı duymazsınız. Bunun tek istisnai durumu beyin tedavisi uygulanan bazı hastaların makine açıkken, gözlerini kapatsalar dahi parlak ışıklar görmesi durumu olabilir. Tedaviden ileri gelen ağrı veya rahatsızlık asla söz konusu olmaz.
Sırt üstü yatacağınız için sırt ağrısı hissedebilirsiniz. Hareketsiz kaldığınız için ağrı olabilir. Baş çerçevesi veya sizi hareketsiz tutan cihaz konumunuz nedeniyle sorun yaşarsanız, hemen hemşirenizin konudan haberdar edin.
Baş çerçeveniz çıkarıldığında, başlıkta bulunan çivilerin yerleştirildiği yerlerde küçük kanamalar olabilir. Hemşireniz bunları bantlayacaktır. Baş ağrısı olabilir, daha konforlu olmanız için ağrı kesici ilaç verilmesini isteyebilirsiniz.
Radyocerrahide verilen radyasyon nedeniyle olabilecek yan etkilerin içinde radyasyonun tedavi alanındaki sağlıklı hücrelere verdiği hasardan ileri gelen problemler de yaşanabilir.
Yaşanacak olası yan etkilerin süresi ve şiddeti aldığınız radyasyonun türüne, doza ve tedavi edilen vücut bölgesine bağlı olarak değişir. Yaşadığınız tüm yan etkileri, mutlaka doktorunuza aktarmalısınız.
Radyasyon terapisinde sık rastlanan erken yan etkilerde bulunur. Bunlar yorgunluk, halsizlik ve cilt sorunları olabilir. Tedavi alanının çevresinde bulunan cilt daha hassastır. Bu bölgede kızarıklık ve/veya tahriş olabilir. Bazı durumlarda şişme de izlenebilir. Ayrıca ciltte kuruluk, kaşıntı, dökülme ve cilt üzerinde kabarma da yaşanabilir.
Tedavi edilecek alana bağlı olarak görülebilen diğer erken yan etkiler ise:
- Tedavi alanında saç dökülmesi
- Ağız problemleri ve yutma güçlüğü
- Yemek yeme ve sindirme sorunları
- İshal durumu
- Bulantı ve kusma
- Baş ağrısı
- Tedavi alanında ağrı ve şişme
- İdrar ve mesanede değişiklikler olarak ortaya çıkabilir.
Radyocerrahi işleminde kimler bulunur?
Radyocerrahi tedavi grubunda radyasyon onkoloğu, tıbbi radyasyon fizikçisi, radyolog, dozimetre uzmanı, radyasyon terapisti, ve radyasyon terapisi hemşiresi yer alır.
- Radyasyon onkoloğu beyin ve sinir cerrahı tedavi ekibine rehberlik eder ve tedaviyi denetler; tedavi edilecek hedefin sınırları belirlenir, uygun radyasyon dozuna karar verilir, tedavi planını onaylar ve radyocerrahi işlemin sonuçlarını yorumlar.
- Radyolog, beyindeki ya da vücutta tedavi edilecek hedefi) tanımlayan görüntüleme çalışmalarını yorumlar.
- Tıbbi radyasyon fizikçisi hassas şekilde belirlenen radyasyon dozunun verilmesinden sorumludur.
- Fizikçi veya fizikçinin gözetimi altındaki dozimetri uzmanı tedavi planı için özel bir bilgisayar yazılımı kullanır; hedeflerin reçete edilen dozda konformal tedavisi için maruziyetleri ve ışın konfigürasyonunu hesaplar.
- Radyasyon terapisti hastayı tedavi masası üzerinde yerleştirir ve makineyi çalıştırır. Hastayı kapalı devre televizyondan izler ve işlem süresince hastayla iletişim kurar.
- Radyasyon terapisi hemşiresi hastayı değerlendirir, hastaya tedaviyle ilgili bilgi verir, hastayı tedavi sırasında yakından izler ve tedavi sonrasında sorulara cevap verir.